Binnen de monumentenzorg in Nederland wordt onderscheid gemaakt tussen rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten. In het kader hiervan is – op gemeentelijk niveau – iedere gemeente verplicht hiertoe een verordening op te stellen. Doorgaans draagt deze de titel ‘Erfgoedverordening’ of ‘Monumentenverordening’. Op grond van een dergelijke verordening kan de gemeente – binnen de kaders van de wet en de jurisprudentie – een object aanwijzen als monument. Wat betekent dit voor u? En, wat zijn uw rechten en mogelijkheden bij een dergelijke aanwijzing?

Aanwijzing door de gemeente

Een gemeente is vrij in hetgeen zij regelt in een monumentenverordening. In de meest voorkomende vormen van monumentenverordeningen is de bevoegdheid van de Burgemeester en Wethouders opgenomen om een object als monument aan te wijzen. Gelet op de daarbij gegeven begripsomschrijving van monument, gaat het bij een dergelijke aanwijzing doorgaans over de ‘schoonheid’, ‘cultuurhistorische waarde’, ‘architectuurhistorische waarde’, ‘stedenbouwkundige waarde’ of ‘wetenschappelijk betekenis’ van het object. Wat veel voorkomt is dat een gemeente oude boerderijen als monument aanwijst, bijvoorbeeld vanwege de architectuur van de gevels en de ligging, die doet herinneren aan het agrarisch verleden. Een aanwijzing als monument geeft een gemeente de mogelijkheid te voorkomen dat dergelijke waarde verloren gaat bij verbouwing of sloop.

Een monumentenverordening regelt hoe een aanwijzing kenbaar wordt gemaakt. Iedere gemeente is gehouden een erfgoed- of monumentencommissie op te richten, die wordt gehoord over een aanwijzing.

Gevolgen van een aanwijzing als monument

Een monumentenverordening regelt dat voor activiteiten zoals verbouwing, verplaatsing of sloop van een gemeentelijk monument, een omgevingsvergunning van de gemeente is vereist. Daarnaast bevat een monumentenverordening doorgaans een verbod om zonder vergunning een monument zodanig te gebruiken, te herstellen of te behandelen dat de monumentale waarde verloren kan gaan.

Los van de beperkingen die een monumentenverordening aan de eigenaar van een monument oplegt, ziet de eigenaar zich vaak geconfronteerd met hoge(re) kosten. De oorzaak hiervan kan zijn dat de gemeente bepaalde voorwaarden stelt, wat doorgaans resulteert in de inschakeling van experts, wat vervolgens extra kosten meebrengt. In bepaalde gevallen bestaat een regeling voor de aanspraak op subsidie of schadevergoeding. Een monumentenverordening kan hiervoor een regeling bevatten.

Wat kunt u doen als uw object wordt aangewezen als monument?

De aanwijzing als monument is een besluit, in de zin van de Algemene wet bestuursrecht. In de meeste gevallen maakt de gemeente eerst het voornemen tot de aanwijzing aan u kenbaar, vóórdat het object daadwerkelijk als monument wordt aangewezen. Opkomen tegen het voornemen of de aanwijzing, moet binnen een strikte termijn van zes weken na de dagtekening daarvan gebeuren. Uiteindelijk staat de weg naar de bestuursrechter open.

Overigens is in veel monumentenverordeningen opgenomen, dat het object al vanaf de bekendmaking van (het voornemen van) de aanwijzing wordt beschermd alsware een monument. Uiteraard vervalt de bescherming indien de eigenaar de aanwijzing met succes aanvecht.

Is uw gemeente voornemens uw object als monument aan te wijzen en bent u het daar niet mee eens? Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op via 071 – 581 5320 om te bespreken wat uw mogelijkheden zijn.

Bij de verlening van een omgevingsvergunning voor het verbouwen, slopen of verplaatsen van een monument, kan het Bouwbesluit 2012 een belangrijke rol spelen. Dit vereist in het bijzonder aandacht, als het bevoegd gezag aan de vergunningverlening bepaalde specifieke voorwaarden wil verbinden. Het stellen van dergelijke voorwaarden is niet bijzonder. Het bevoegd gezag zal immers de monumentale waarde van het bouwwerk willen behouden. Dit maakt dat een vergunning voor het wijzigen van een monument doorgaans is voorzien van (strenge) voorwaarden.

Bouwbesluit 2012

In het Bouwbesluit 2012 (hierna: bouwbesluit) wordt onderscheid gemaakt tussen nieuwbouw en verbouw. Er is sprake van verbouw bij gehele of gedeeltelijke vernieuwing, verandering of vergroting van een bouwwerk. Aan verbouw stelt het bouwbesluit dezelfde eisen als aan een nieuw te bouwen bouwwerk, tenzij daarvan uitdrukkelijk wordt afgeweken.

De bepalingen van het bouwbesluit zijn ook van toepassing bij de wijziging van een monumentaal bouwwerk. Het bevoegd gezag wordt geconfronteerd met de vraag hoe de voorschriften van het bouwbesluit zich verhouden tot de eisen die het bevoegd gezag zal willen stellen aan de wijziging van het monument.

Bij verbouw van een monument

In bepaalde gevallen heeft de toepassing van de voorschriften van het bouwbesluit op de verbouw van een monument onwenselijke gevolgen. Zo kunnen monumentale waarden verloren gaan vanwege specifieke eisen – bijvoorbeeld in het kader van de veiligheid – die het bouwbesluit aan de verbouw verbindt.

Om te voorkomen dat monumentale waarden in het gedrang komen, is artikel 1.13 in het bouwbesluit opgenomen. Dit artikel bepaalt dat met voorwaarden – verbonden aan de vergunning voor de verbouw van een monument – kan worden afgeweken van de voorschriften in het bouwbesluit. De voorwaarden die het bevoegd gezag aan de vergunning voor de verbouw van het monument verbindt, komen als het ware in de plaats van bepalingen van het bouwbesluit.

In het Praktijkboek Bouwbesluit 2012 wordt het concrete voorbeeld gegeven van een trap in een monumentale woning, die in strijd met een inhoudelijk voorschrift van het bouwbesluit is gesitueerd. Vanwege het belang van het behoud van de monumentale waarden van het bouwwerk, kan bij de vergunning voor de verbouw van het monument worden voorgeschreven dat de trap niet mag voldoen aan van de betreffende voorschriften van het bouwbesluit.

Het moet gaan om verbouw

Een belangrijk punt van aandacht ten aanzien van artikel 1.13 is dat het moet gaan om verbouw. Nu zal de wijziging van een monument in het overgrote deel van de gevallen ook aan te merken zijn als verbouw (en niet van nieuwbouw). Echter, er zijn ook gevallen denkbaar dat alleen de voorschriften voor nieuwbouw van toepassing zijn. Bijvoorbeeld in geval van volledige sloop (inclusief de fundering) en vervolgens herbouw. Denkbaar is dat bij deze herbouw op aanwijzing van het bevoegd gezag bepaalde specifieke monumentale waarden terug moeten komen. Het bevoegd gezag zal zich in dit uitzonderlijke geval gebonden zien aan de voorschriften van het bouwbesluit.

Besluit

De uitzonderingsbepaling waarmee de voorwaarden aan de omgevingsvergunning voor de wijziging van een monument in de plaats kunnen treden van de voorschriften van het bouwbesluit, geeft het bevoegd gezag goed gereedschap om de monumentale waarden van een bouwwerk te beschermen. Vanuit de monumentenzorg een goede bepaling, maar het is en blijft maatwerk!

Vragen over monumenten? Neem gerust contact met ons op. Wij helpen u graag verder!

De voorzieningenrechter van de rechtbank Overijssel heeft op 7 maart 2017 het verzoek afgewezen van twee erfgoedverenigingen om de energiecentrale Harculo tijdelijk als gemeentelijk monument aan te wijzen. Het verzoek werd ingediend om de sloop van de centrale uit te stellen. De voorzieningenrechter vond dat een te vergaande maatregel gelet op de omstandigheden.

Aanvraag aanwijzing monument
De Erfgoedvereniging Bond Heemschut en de Stichting het Cuypersgenootschap hebben aan de gemeente Zwolle gevraagd om de gebouwen van de energiecentrale aan te wijzen als gemeentelijk monument. Waarschijnlijk omdat de sloop van de centrale zich nu in de actieve fase bevindt, zoals de voorzieningenrechter opmerkt. De aanwijzing als monument zou de sloop vervolgens kunnen voorkomen.

Overigens geldt voor rijksmonumenten dat een aanwijzing niet kan worden aangevraagd. Een rijksmonumentenstatus kan alleen ambtshalve door de minister worden verleend. De Erfgoedverordening van de gemeente Zwolle biedt dus wel deze mogelijkheid voor wat betreft gemeentelijke monumenten. Dit verschilt per gemeente.

Voorlopige voorziening
De gemeente Zwolle wijst het verzoek echter af. Tegen deze afwijzing tekenen verzoekers bewaar aan. Gedurende deze bezwaarprocedure staat het vanwege de afwijzing de eigenaar van de energiecentrale vrij om de bouwwerken alsnog te slopen. Vandaar dat de erfgoedverenigingen om onomkeerbare gevolgen te voorkomen aan de voorzieningenrechter vragen om hangende de bezwaarprocedure de centrale als monument aan te wijzen.

De voorzieningenrechter merkt ten eerste op dat het aanwijzen van een bouwwerk tot monument een bevoegdheid is die bij de gemeente ligt. Hij behoort de beslissing en afwegingen van de gemeente daarom terughoudend te toetsen. Door het bouwwerk tijdelijk als monument aan te wijzen, zou hij buiten die terughoudende toetsing treden.

In zijn belangenafweging laat de voorzieningenrechter het belang van de slopende partij voorgaan. Dit, omdat ruim twee jaar eerder al een sloopmelding door de provincie is geaccepteerd en enkele maanden geleden de eveneens benodigde vergunning op grond van de Natuurbeschermingswet is verleend. De sloop was kortom veel eerder voorzienbaar dan dat de erfgoedverenigingen in actie zijn gekomen.

Bovendien staan de sloopwerkzaamheden niet ter discussie in deze procedure tussen verzoekers en de gemeente, maar de weigering een monumentale status aan het gebouw toe te kennen. Maatregelen tegen de huidige sloopwerkzaamheden liggen volgens de rechter dus buiten de rechtsverhoudingen die uit het aangevochten besluit voortvloeien, want de bevoegdheid om de sloop toe te staan ligt bij de provincie en niet de gemeente. De erfgoedverenigingen hadden dus eerder in actie moeten komen om de sloop mogelijk af te kunnen wenden.

Zie: Rechtbank Overijssel 7 maart 2017, ECLI:NL:RBOVE:2017:1023

Arjen van Rijn, advocaat monumentenrecht